(ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ’)

ਸੁੱਖਬੀਰਪਾਲ ਕੌਰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਤੇ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦੀ ਸੀ । ੩੦-੩੨ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ।

ਸਕੂਲ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਖਬੀਰ ਇੱਕ ਸਾਊ, ਸ਼ਰਮੀਲੀ ਤੇ ਡਰਪੋਕ ਜਿਹੀ ਬੱਚੀ ਸੀ । ਸਾਊ ਤਾਂ ਉਹ ਹੁਣ ਵੀ ਹੈ, ਪਰ ਡਰਪੋਕ ਨਹੀਂ ਰਹੀ । ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਹੋਈ । ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਾਂਝੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਰਹੀ । ਉਹ ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਮੈਂ ਹੁਣ ਨਾਚ ਦੇਖਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਉਹ ਥੀਏਟਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਮੈਂਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਸਲ ਨਾਟਕ ਦੇਖਣ ਦਾ ਸ਼ੌਂਕ ਹੈ (ਵੈਸੇ, ਕਦੇ ਮੈਂ ਵੀ ਸਟੇਜ ‘ਤੇ ਨਾਟਕ ਖੇਡੇ ਸਨ)। ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਗਤਕਾ ਖੇਡ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਮੈਂ ਵਿਰਾਟ ਸ੍ਰੀ ਕਾਲ ਜੀ ਦੀ ਚਲਦੀ ਵਿਰਾਟ ਕਿਰਪਾਨ ਦੇਖ ਕੇ ਹੀ ਆਨੰਦਿਤ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ । ਉਹ ਕੁੱਝ  ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਹਾਂ । ਉਹ ਟੱਬਰਦਾਰ ਹੈ, …ਤੇ ਮੈਂ ਯਤੀਮ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ।

ਪਰ, ਉਸ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਐਸਾ ਹੈ, ਜੋ ਮੈਂ ਸਿੱਖ ਸਕਦਾ ਹਾਂ । ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਰਸੋਈ ਦੀ ਕਲਾ । ਮੇਰੀ ਇੱਛਾ ਤਾਂ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਭੁੱਖ-ਪਿਆਸ ਨਾ ਲੱਗੇ ਤੇ ਕਦੇ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਵੇ, ਪਰ ਰੱਬ ਨੇ ਸਰੀਰ ਬਣਾਇਆ ਹੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਕਿ ਜੱਦ ਤਕ ਜੀਵ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਭੁੱਖ ਵੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਤੇ ਪਿਆਸ ਵੀ । ਸੁੱਖਬੀਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਦਲੀਆ ਤੇ ਦਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਖਾਧਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਰੋਟੀਆਂ ਪਕਾਉਣ ਦੀ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ । ਫਿਰ, ਦਾਲ ਤੇ ਦਲੀਆ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕਠਾ ਬਣਾ ਕੇ ਵੀ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਮੈਂਨੂੰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਸੀ । ਕੌਣ ਰੋਜ਼-ਰੋਜ਼ ਖਾਣਾ ਪਕਾਏ ? ਸੁੱਖਬੀਰ ਦਾ ਨੁਕਤਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬੜੇ ਕੰਮ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ।

ਸੁੱਖਬੀਰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ਾਲਤੂ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਦਾ ਕੋਈ ਫ਼ਾਇਦਾ ਨਹੀਂ । ਐਂਵੇਂ ਵਾਧੂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਘੇਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫ਼ਾਲਤੂ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਕੀ ਹੈ? ਜੋ ਸਾਮਾਨ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ, ਉਹ ‘ਫ਼ਾਲਤੂ ਦਾ ਸਾਮਾਨ’ ਹੈ । ਉਸ ਨੇ ਫ਼ਾਲਤੂ ਦੇ ਸਾਮਾਨ ਲਈ ‘ਕਬਾੜ’ ਲਫ਼ਜ਼ ਵਰਤਿਆ ।

ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ । ਫਿਰ, ਕਿਸੇ ਜਾਣਕਾਰ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੋਈ ਪੁਰਾਣਾ ਕੂਲਰ ਵਿਕਾਊ ਹੈ ? ਮੇਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਕੂਲਰ ਸਨ ਤੇ ਇੱਕ ਏਅਰ ਕੰਡੀਸ਼ਨਰ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕੂਲਰ ਬਾਹਰ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਸੀ । ਪਿੱਛਲੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵਰਤਿਆ ਨਹੀਂ । ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਦਿਨ ਵਰਤਿਆ ਸੀ । ਭੂਆ ਦੀ ਕੁੜੀ ਆਈ ਸੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਵਿੱਚ । ਦੋ ਰਾਤਾਂ ਰਹੀ ਸੀ । ਬੱਸ, ਉਦੋਂ ਹੀ ਇਹ ਕੂਲਰ ਵਰਤਿਆ ਸੀ । ਲੱਗਿਆ ਕਿ ‘ਫ਼ਾਲਤੂ ਦੇ ਸਾਮਾਨ’ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕੂਲਰ ਬਿਲਕੁਲ ਫਿੱਟ ਬੈਠਦਾ ਹੈ । ਸੁੱਖਬੀਰ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਰਤੀਏ, ਤਾਂ ਇਹ ਕੂਲਰ ‘ਕਬਾੜ’ ਸੀ ।

ਫਿਰ ਕੀ ਸੀ, ਮੈਂ ਉਹ ਕੂਲਰ ਉਸ ਦੇ ਸਟੈਂਡ ਸਮੇਤ ਉਸੇ ਜਾਣਕਾਰ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ । ਨਾਲੇ ਚਾਰ ਪੈਸੇ ਆ ਗਏ, ਨਾਲੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣ ਗਈ । ‘ਕਬਾੜ’ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਵੀਚਾਰ ਵਧੀਆ ਲੱਗਿਆ ।

ਹੁਣ ਮੈਂ ਘਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਮਾਨ ਵੱਲ ਗ਼ੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਮੈਂਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ‘ਫ਼ਾਲਤੂ ਦਾ ਸਾਮਾਨ’ ਜਾਂ ‘ਕਬਾੜ’ ਪਿਆ ਹੈ । ਡਾਈਨਿੰਗ ਟੇਬਲ ਵੀ ਫ਼ਾਲਤੂ ਹੈ । ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਤਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਇਸ ਘਰ ਵਿੱਚ । ਐਸੇ ਮਹਿਮਾਨ ਵੀ ਘੱਟ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਰੋਟੀ ਖਾਣੀ ਹੋਵੇ । ਭਲਾ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਦੀ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕੌਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਛੇ ਕੁਰਸੀਆਂ ਵਾਲਾ ਡਾਈਨਿੰਗ ਟੇਬਲ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ ? ਐਂਵੇ ‘ਕਬਾੜ’ ਹੀ ਹੈ ।

‘ਟ੍ਰੈੱਡ ਮਿਲ’ ਵੀ ‘ਫ਼ਾਲਤੂ’ ਹੈ । ਜਦ ਦਾ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵਰਤਿਆ । ਬਸ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵਰਤ ਕੇ ਹੀ ਸ਼ੌਂਕ ਉਤਰ ਗਿਆ ਸੀ । ਮੋਟਾਪਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਘੱਟਿਆ । ਹੁਣ, ‘ਟ੍ਰੈੱਡ ਮਿਲ’ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਦੇਖਣ ਨਾਲ ਹੀ ਤਾਂ ਮੋਟਾਪਾ ਨਹੀਂ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਣਾ ਨਾ । ਜਦ ਵਰਤਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਫਿਰ ਐਂਵੇ ਜਗ੍ਹਾ ਘੇਰੀ ਰੱਖਣ ਦਾ ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ? ਉਲਟਾ, ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਝਾੜੂ ਫੇਰਨ ਵਿੱਚ ਔਖਿਆਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਸ, ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਇਹ ‘ਕਬਾੜ’ ਵੀ ਕੱਢ ਦੇਣਾ ਹੈ ।

ਦੋ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਕੁੱਕਰ ਹਨ । ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ‘ਕਬਾੜ’ ਹੀ ਹੈ ।

ਫ਼ਾਲਤੂ ਦੇ ਪਰਦੇ ਟੰਗੇ ਹਨ । ਬੈੱਡ-ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਪਰਦੇ ਕੀ ਕਰਨੇ ਹਨ? ਜਦ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਬੈੱਡ-ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤੋਂ ਪਰਦਾ?

ਗੱਲ ਸਿਰਫ਼ ਕੂਲਰ, ਡਾਈਨਿੰਗ ਟੇਬਲ, ਟ੍ਰੈਡ ਮਿਲ ਜਾਂ ਬਰਤਨਾਂ ਤਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ । ਮੈਂਨੂੰ ਤਾਂ ਇੰਝ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਥੋੜੀਆਂ ਹੀ ਹਨ, ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਂ ਕਬਾੜ ਹੀ ਹੈ । ਘਰ ਕਾਹਦਾ ਹੈ, ਪੂਰਾ ਕਬਾੜਖ਼ਾਨਾ ਹੀ ਹੈ ।

ਸੱਚ ਪੁੱਛੋ, ਤਾਂ ਘਰ ਹੀ ਕਬਾੜ ਹੈ । ਭਲਾ ਦੋ ਬੈੱਡ-ਰੂਮ ਕੀ ਕਰਨੇ ਹਨ, ਜਦ ਇੱਕ ਨਾਲ ਵਧੀਆ ਸਰ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਕਈ-ਕਈ ਦਿਨ ਝਾੜੂ-ਪੋਚਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਹੁੰਦਾ । ਇੱਕ ਕਮਰਾ ਹੋਵੇ, ਬਸ ਬਹੁਤ ਹੈ । ਜੇ ਕਮਰਾ ਇੱਕ ਹੀ ਹੋਏਗਾ, ਤਾਂ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਝਾੜੂ-ਪੋਚਾ ਕਰਨਾ ਵੀ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇਗਾ । ਐਂਵੇਂ ਰਾਜ-ਮਿਸਤਰੀ ਤੋਂ ਇੰਨੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਵਾ ਕੇ ਪੌੜੀਆਂ ਬਣਵਾਈਆਂ । ਕਦੇ ਛੱਤ ‘ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਝਾਤੀ ਮਾਰਣ ਨੂੰ ਦਿਲ ਤਾਂ ਕਰਦਾ ਨਹੀਂ । ਫਿਰ ਲੋਕ ਕੀ ਕਹਿਣਗੇ… ਛੜਾ ਬੰਦਾ ਛੱਤ ‘ਤੇ ਕਿਉਂ ਘੁੰਮਦਾ-ਫਿਰਦਾ ਹੈ ? ਦੁਨੀਆਂ ਕਿਤੇ ਜੀਣ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ? ਵਧੀਆ ਤਾਂ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਫ਼ਲੈਟ ਹੋਵੇ, ਬਸ । ਉਹ ਵੀ ਕਿਸੀ ਵਿਚਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਉੱਤੇ । ਛੱਤ ‘ਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ । ਐਂਵੇ ਸੱਤ ਮਹੀਨੇ ਇਸ ਕਬਾੜ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ।

ਪਰ, ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਸੋਚੀਆਂ?

ਸੋਚਣ ਲਈ ਦਿਮਾਗ਼ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਦਿਮਾਗ਼ ਤਾਂ ਹੈ ਸੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਉਦੋਂ ਵੀ, ਪਰ ਵਰਤਿਆ ਨਹੀਂ ।

ਸੁੱਖਬੀਰ ਦੀ ਦਲੀਲ ਮੰਨੀਏ, ਤਾਂ ਜਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਅਸੀਂ ਵਰਤਦੇ ਨਹੀਂ, ਉਹ ‘ਕਬਾੜ’ ਹੈ । ਦਿਮਾਗ਼ ਮੈਂ ਵਰਤਿਆ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਤਾਂ ਇਹ ਹੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੇਰੀ ਖੋਪੜੀ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਦਿਮਾਗ਼ ਵੀ ‘ਕਬਾੜ’ ਹੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਮੈਂ ਵਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਫਿਰ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਕਬਾੜ’ ਕਿਉਂ ਨਾ ਆਖਾਂ?

ਦਿਮਾਗ਼ ਦਾ ਇਹ ‘ਕਬਾੜ’ ਵੀ ਮੈਂ ਵੇਚ ਹੀ ਦਿੰਦਾ, ਪਰ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਕਿਸੇ ਨੇ ਖ਼ਰੀਦਣਾ ਨਹੀਂ । ਕੌਣ ਖ਼ਰੀਦਦਾ ਹੈ ਫ਼ਤੂਰ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਦਿਮਾਗ਼? ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵੇਚਦੇ ਨਹੀਂ । ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਵਪਾਰੀ, ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਤੇ ਰਾਜਨੇਤਾ ਕਈਆਂ ਦਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਖ਼ਰੀਦ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਕੇ ਹੋਏ ਦਿਮਾਗ਼ ‘ਨਿਜੀ ਸਹਾਇਕ’ (ਪਰਸਨਲ ਅਸਿਸਟੈਂਟ) ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਤਨਖ਼ਾਹਦਾਰ ‘ਸਲਾਹਕਾਰ’ ਕੀ ਹਨ? ਵਿਕੇ ਹੋਏ ਦਿਮਾਗ਼ ਹੀ ਤਾਂ ਹਨ । ਪੈਸੇ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਆਏ ਨੁਕਤੇ ਖ਼ਰੀਦਦਾਰ ਨੂੰ ਦਿੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕੋਈ ਅਪਰਾਧੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਸ਼ਿਕੰਜੇ ਵਿੱਚ ਫੱਸ ਜਾਏ, ਤਾਂ ਬੱਚ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵਕੀਲ ਦਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਖ਼ਰੀਦ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਕੌਣ ਖ਼ਰੀਦੇਗਾ ?? ਕੌਣ ‘ਵਿਵੇਕ ਖ਼ਿਆਤੀ’ ਜਾਂ ‘ਨਿਰਸੰਕਲਪ ਸਮਾਧੀ’ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ?? ਕੌਣ ‘ਜੜ੍ਹ ਭਰਤ’ ਜਾਂ ‘ਉਤਕਲ’ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਕੌਣ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਦੁਨੀਆਵੀ ਗਿਆਨ ਅੰਤ ਨੂੰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਤੇ ਇੰਝ ਇਹ ਸਭ ਦੁਨੀਆਵੀ ਗਿਆਨ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਕਬਾੜ’ ਹੀ ਹੈ?

ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਵੇਚ ਦਿਆਂ, ਜੇ ਕੋਈ ਖ਼ਰੀਦਦਾਰ ਮਿਲੇ । ਕੀਮਤ ਕੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਮੈਂਨੂੰ? ਬੱਸ, ਮੇਰਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਪਿਆਰਾ ਮੈਂਨੂੰ ਦੇ ਦਿਉ, ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਲੈ ਲਉ । ਮੇਰਾ ‘ਸਤਿ’ ਮੈਂਨੂੰ ਦੇ ਦਿਉ, ਮੇਰਾ ‘ਚਿੱਤ’ ਮੈਂਨੂੰ ਦੇ ਦਿਉ, ਮੇਰਾ ‘ਆਨੰਦ’ ਮੈਂਨੂੰ ਦੇ ਦਿਉ । ਹਾਂ, ਮੇਰਾ ‘ਸਚਿੱਦਾਨੰਦ’ ਮੈਂਨੂੰ ਦੇ ਦਿਉ । ਮੈਂ ਇਹ ਨਿਰਾਰਥਕ ਸੋਚਾਂ ਵਾਲਾ ਕਬਾੜ ਦਿਮਾਗ਼ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ ?

ਵਿਕਣ ਨੂੰ ਕੀ ਨਹੀਂ ਵਿਕਦਾ ? ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਆਪਣਾ ਈਮਾਨ ਵੇਚ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ‘ਪੰਥਪ੍ਰਸਤ’ ਜਦੋਂ ਆਪਣਾ ਈਮਾਨ ਵੇਚਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਵੱਡੇ ਪੰਥ-ਦ੍ਰੋਹੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਤਾਂ ਕਲਗੀਆਂ ਵਾਲਾ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪੰਥ ਦਾ ਰਾਖਾ ਬੈਠਾ ਹੈ, ਵਰਨਾ ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵੱਸ ਚਲਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਪੰਥ ਨੂੰ ਹੀ ਵੇਚ ਦਿੰਦੇ ।

ਖ਼ੈਰ, ਗੱਲ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਕਬਾੜ ਦੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ । ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਕਬਾੜ ਹੈ, ਇਹ ਤਾਂ ਦਿੱਖ ਹੀ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਗੱਲ ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਕਬਾੜ ਪਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਕਬਾੜਖ਼ਾਨਾ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਕਬਾੜ ਦਿਮਾਗ਼ ਪਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਸਰੀਰ ਵੱਡਾ ਕਬਾੜਖ਼ਾਨਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਵੱਡਾ ਕਬਾੜ ਹੀ ਹੈ ।

ਮੇਰੇ ਨੈਣ ਕਬਾੜ ਹਨ, ਜੋ ਹਰ ਥਾਂ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ । ਮੇਰੀ ਜੀਭ ਕਬਾੜ ਹੈ, ਜੋ ਹਰੀ-ਗੁਣ ਨਹੀਂ ਗਾਉਂਦੀ । ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਕਬਾੜ ਹਨ, ਜੋ ਪ੍ਰਭੂ-ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇ । ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਕਬਾੜ ਹਨ, ਜੋ ਰਾਮ ਦੇ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਤੁਰੇ । ਮੇਰੇ ਕੰਨ ਕਬਾੜ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਸੁਣਿਆ । ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸਭ ਕਬਾੜ ਹੀ ਕਬਾੜ ਹੈ ।

ਇਹ ਹੀ ਸੱਚ ਹੈ… ਮੇਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਬਾੜ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਹਾਂ ।

–0–

(ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ’)

ਬੱਤਖ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪੰਛੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੰਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹੰਸ ਬਾਰੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਧਾਰਣਾ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੋਤੀ ਖਾਂਦਾ ਹੈ । ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ ਤਿੱਬਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿੱਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਝੀਲ ਮਾਨਸਰੋਵਰ (ਮਾਨਸਰ) ਦੇ ਹੰਸਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਭਾਰਤੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਮੋਤੀ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਪੰਛੀ ਵਜੋਂ ਬਹੁਤ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸੇ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜੀਵ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਬਗਲਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਹੰਸ ਦਾ ਰੰਗ ਵੀ ਚਿੱਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬਗਲੇ ਦਾ ਰੰਗ ਵੀ ਚਿੱਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਣਜਾਣ ਵਿਅਕਤੀ ਜੇ ਸਰਸਰੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਦੂਰੋਂ ਵੇਖੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਜਾਪਦੇ ਹਨ ।

ਹੰਸ ਵੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਖੁਰਾਕ ਭਾਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬਗਲਾ ਵੀ । ਪਰ, ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਫ਼ਰਕ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਹੰਸ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਮੋਤੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਬਗਲੇ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਮੱਛੀਆਂ ਤੇ ਡੱਡੂ ਆਦਿ ਹਨ ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੰਸ ਤੇ ਬਗਲੇ ਦੇ ਇਸ ਅੰਤਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ : –

ਹੰਸਾ ਹੀਰਾ ਮੋਤੀ ਚੁਗਣਾ ਬਗੁ ਡਡਾ ਭਾਲਣ ਜਾਵੈ ॥
(੯੬੦, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ)।

ਹੰਸ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਮੋਤੀ ਹੈ । ਉਹ ਮੋਤੀ ਹੀ ਖਾਏਗਾ । ਭਲਾ ਹੰਸ ਵੀ ਕਦੇ ਮੱਛੀਆਂ ਤੇ ਡੱਡੂਆਂ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰੇਗਾ ? ਮੰਨ ਲਵੋ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਹੰਸ ਮਾਨਸਰੋਵਰ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਰੋਵਰ ‘ਤੇ ਜਾ ਬੈਠੇ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਵੇ, ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵੰਸ਼ ਨੂੰ, ਆਪਣੀ ਕੁੱਲ ਨੂੰ ਲਾਜ ਹੀ ਲਾ ਰਿਹਾ ਹੋਏਗਾ । ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ ਹੈ: –

ਮਾਨਸਰ ਤ੍ਯਾਗ ਆਨਸਰ ਜਾਇ ਬੈਠੇ ਹੰਸ, ਖਾਇ ਜਲ ਜੰਤ ਹੰਸ ਬੰਸ ਕੋ ਲਜਾਵਈ ॥
(ਕਬਿੱਤ ੩੬੩, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ) ।

ਜੇ ਹੰਸ ਵੀ ਡੱਡੂ ਤੇ ਮੱਛੀ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਹੰਸ ਤੇ ਬਗਲੇ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਕੀ ਹੋਇਆ? ਬਾਹਰੀ ਸਰੂਪ ਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਲੱਗਭੱਗ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ । ਫ਼ਰਕ ਹੈ, ਤਾਂ ਖੁਰਾਕ ਦਾ । ਜੋ ਮੱਛੀ ਤੇ ਡੱਡੂ ਖਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਬਗਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਹੰਸ ਨਹੀਂ । ਜੇ ਹੰਸ ਵੀ ਇਹੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਹੰਸਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਨੂੰ ਦਾਗ਼ ਲਾ ਰਿਹਾ ਹੋਏਗਾ ।

ਗੁਰਸਿੱਖ ਹੰਸ ਵਰਗਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ । ਜੇ ਕੋਈ ਨਾਮ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਛੱਡ ਕੇ ਦੁਨੀਆਵੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਪਿੱਛੇ ਭੱਜਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਰਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਗੁਰਸਿੱਖ ਲੱਗਦਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਨਮੁੱਖ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਕਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਖੜੇ ਬਗਲੇ ਨੂੰ ਦੇਖੋ । ਉਹ ਅਡੋਲ ਖੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਸਾਧੂ ਧਿਆਨ ਲਗਾ ਕੇ ਬੈਠਾ ਹੋਏ । ਉਹ ਇੰਨਾ ਅਡੋਲ ਖੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਛੋਟੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਆਦਿ ਵੀ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਕਿ ਇਹ ਜੀਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਧੀ ਲਗਾ ਕੇ ਬੈਠਾ ਹੈ । ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋਈ ਕੋਈ ਮੱਛੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਬਗਲਾ ਇੱਕਦਮ ਝਪਟ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸ ਮੱਛੀ ਨੂੰ ਖਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਊ ਜਿਹਾ ਜੀਵ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਹੱਤਿਆਰਾ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ, ਧਾਰਮਿਕ ਹੋਣ ਦਾ ਪਾਖੰਡ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ‘ਬਗਲਾ ਭਗਤ’ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਜਦੋਂ ਹੰਸ ਦਾ ਵੇਸ ਧਾਰੀ ਬੈਠਾ ਕੋਈ ਬਗਲਾ ਆਪਣੀ ਅਸਲ ਖ਼ੁਰਾਕ ਮੱਛੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਝਪਟ ਕੇ ਫੜਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਅਣਜਾਣ ਵਿਅਕਤੀ ਇਹ ਹੀ ਸੋਚੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਹੰਸ ਹੈ, ਜੋ ਮੱਛੀ ਖਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਹੰਸ ਤੇ ਬਗਲਾ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਹੈ ।

ਪਾਰਖੂ ਵਿਅਕਤੀ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੰਸ ਤੇ ਬਗਲੇ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਾਰਖੂ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਬਗਲੇ ਨੂੰ ਮੱਛੀ ਖਾਂਦਿਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਹੰਸਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ । ਪਾਰਖੂ ਵਿਅਕਤੀ ਬਗਲੇ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਦੇਖ ਕੇ ਹੰਸਾਂ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।

ਹੰਸ ਤੇ ਬਗਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਫ਼ਰਕ ਵੀ ਹੈ । ਹੰਸ ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬਗਲਾ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਨਾਰੇ-ਕਿਨਾਰੇ ਹੀ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ । ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਬਗਲਾ ਸਿਰਫ਼ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਹੀ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਪਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੈਰ ਰਹੇ ਹੰਸਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹ ਪਏ । ਜੇ ਉਹ ਚਾਅ-ਚਾਅ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਥੱਲੇ ਤੇ ਪੈਰ ਉੱਪਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸੇ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਡੁੱਬ ਮਰਦਾ ਹੈ: –

ਹੰਸਾ ਦੇਖਿ ਤਰੰਦਿਆ ਬਗਾ ਭਿ ਆਇਆ ਚਾਉ ॥
ਡੁਬਿ ਮੁਏ ਬਗ ਬਪੁੜੇ ਸਿਰੁ ਤਲਿ ਉਪਰਿ ਪਾਉ ॥੧੨੨॥ (੫੮੫, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ)।

ਹੰਸ ਹੋਏ ਜਾਂ ਬਗਲਾ, ਗੁਰਮੁੱਖ ਹੋਏ ਜਾਂ ਮਨਮੁੱਖ; ਕੋਈ ਪਾਰਖੂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚਲਾ ਫ਼ਰਕ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਬਾਹਰੋਂ ਧਾਰਮਿਕ ਦਿੱਖਦੇ ਬਗਲੇ ਵਰਗੇ ਪਾਖੰਡੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਾਰਖੂ ਹੀ ਪਹਿਚਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਲੋਕ ਤਾਂ ਪਾਖੰਡੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਹੀ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਪਾਖੰਡੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ‘ਸੰਤ’ ਅਖਵਾਉਣ ਜਾਂ ‘ਗੁਰੂ’, ‘ਬਾਬਾ’ ਅਖਵਾਉਣ ਜਾਂ ‘ਭਾਈ’, ‘ਪ੍ਰਚਾਰਕ’ ਅਖਵਾਉਣ ਜਾਂ ‘ਮਿੱਸ਼ਨਰੀ’ । ਪਾਖੰਡੀ ਤਾਂ ਬੱਸ ਪਾਖੰਡੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਜੋ ਸੱਚਾ ਜਿਗਿਆਸੂ ਹੈ, ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੰਸ ਗੁਰਮੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਕਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੰਸ ਗੁਰਮੁੱਖਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦੇ-ਕਰਦੇ ਕੋਈ ਜਿਗਿਆਸੂ ਬਗਲੇ ਮਨਮੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਜਾ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ । ਬਹੁਤੇ ਤਾਂ ਉਸੀ ਮਨਮੁੱਖੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ-ਪ੍ਰੀਤ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਪਿਆਸ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉੱਥੇ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਤਿੱਖੀ ਪਿਆਸ ਜਦੋਂ ਬੁੱਝਦੀ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਉਹ ਸਮਝ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਹੰਸ ਗੁਰਮੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਛਤਾਵਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਕਹਿ ਉੱਠਦੇ ਹਨ : –

ਮੈ ਜਾਣਿਆ ਵਡ ਹੰਸੁ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈ ਕੀਤਾ ਸੰਗੁ ॥
ਜੇ ਜਾਣਾ ਬਗੁ ਬਪੁੜਾ ਜਨਮਿ ਨ ਭੇੜੀ ਅੰਗੁ ॥੧੨੩॥
(੫੮੫, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ)।

ਪਰ ਸੱਚੇ ਜਿਗਿਆਸੂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਨਹੀਂ ਬਹਿ ਜਾਂਦੇ, ਸਗੋਂ ਸੱਚੇ ਹੰਸ ਗੁਰਮੁੱਖਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਖੋਜੀ ਆਖ਼ਿਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਜਿਗਿਆਸੂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਨ ਭਾਈ ਭਿੱਖਾ ਜੀ (ਭੱਟ)। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹੱਡ-ਬੀਤੀ ਦਸਦਿਆਂ ਆਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਦੇ ਕਰਦੇ ਰਹਿ ਗਏ । ਬਹੁਤ ਸਾਧ ਦੇਖੇ । ਸੰਨਿਆਸੀ, ਤਪੱਸਵੀ ਤੇ ਮਿੱਠਾ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਪੰਡਿਤ (ਵਿਦਵਾਨ) ਆਦਿਕ ਦੇਖੇ । ਪ੍ਰੰਤੂ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਮਨ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਨਾ ਹੋਈ : –

ਰਹਿਓ ਸੰਤ ਹਉ ਟੋਲਿ ਸਾਧ ਬਹੁਤੇਰੇ ਡਿਠੇ ॥
ਸੰਨਿਆਸੀ ਤਪਸੀਅਹ ਮੁਖਹੁ ਏ ਪੰਡਿਤ ਮਿਠੇ ॥
ਬਰਸੁ ਏਕੁ ਹਉ ਫਿਰਿਓ ਕਿਨੈ ਨਹੁ ਪਰਚਉ ਲਾਯਉ ॥
ਕਹਤਿਅਹ ਕਹਤੀ ਸੁਣੀ ਰਹਤ ਕੋ ਖੁਸੀ ਨ ਆਯਉ ॥
ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਛੋਡਿ ਦੂਜੈ ਲਗੇ ਤਿਨ੍ਹ੍ਹ ਕੇ ਗੁਣ ਹਉ ਕਿਆ ਕਹਉ ॥
ਗੁਰੁ ਦਯਿ ਮਿਲਾਯਉ ਭਿਖਿਆ ਜਿਵ ਤੂ ਰਖਹਿ ਤਿਵ ਰਹਉ ॥੨॥੨੦॥
(੧੩੯੫-੧੩੯੬, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ)।

ਭਾਈ ਭਿੱਖਾ ਜੀ ਦੀ ਪਿਆਸ ਤਿੱਖੀ ਸੀ । ਤਿੱਖੀ ਪਿਆਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੀ ਵੀ ਬਗਲਾ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ । ਪਰ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਆ ਪੁੱਜੇ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਿਆਸ ਬੁੱਝ ਗਈ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਦੇਵ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਭਾਈ ਭਿਖਾ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ।

ਹੰਸ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਚੁੰਝ ਵਿੱਚ ਖਟਾਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਉਹ ਦੁੱਧ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਚੁੰਝ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਦੁੱਧ ਫੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹੰਸ ਦੁੱਧ ਦੀਆਂ ਫੁੱਟੀਆਂ ਖਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਹੀ ‘ਹੰਸ ਬ੍ਰਿਤੀ’ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ‘ਹੰਸ ਬ੍ਰਿਤੀ’ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਜਣ ਪੁਰਖ ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀ ਜਾਂ ਘਟਨਾ ਆਦਿ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਸਿੱਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਬੁਰੇ ਭਾਵ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਾਖੀ ਹੈ ਕਿ ਪੂਤਨਾ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਵਾਲਾ ਦੁੱਧ ਪਿਲਾ ਕੇ ਮਾਰਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਸਾਖੀ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਹੋਈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੂਤਨਾ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਕਿਰਪਾ ਦੀ ਪਾਤਰ ਬਣ ਕੇ ਮੁਕਤ ਹੋਈ । ਹੁਣ, ਹੰਸ ਬ੍ਰਿਤੀ ਵਾਲੇ ਸੱਜਣ ਇਸ ਸਾਖੀ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਗੇ ਕਿ ਗੁਰਮੁੱਖ ਬੁਰਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਚੰਗਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ, ਜੇ ਕੋਈ ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇ ਕਿ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇਣ ਨਾਲ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਉਧਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਵੱਡੀ ਗ਼ਲਤਫ਼ਹਿਮੀ ਵਿੱਚ ਹੈ । ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ ਹੈ: –

ਜੇ ਕਰਿ ਉਧਰੀ ਪੂਤਨਾ ਵਿਹੁ ਪੀਆਲਣੁ ਕੰਮ ਨ ਚੰਗਾ ॥
(ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ, ਵਾਰ ੩੧, ਪਉੜੀ ੯)।

ਗੁਰਮੁਖ ਹੰਸ ਬ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਧਾਰਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀ ਜਾਂ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਗੁਰਮੁੱਖ ਹੰਸ ਕੋਈ ਉਸਾਰੂ ਪੱਖ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਤੇ ਚੰਗੀ ਸਿੱਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ : –

ਹੰਸਾ ਹੀਰਾ ਮੋਤੀ ਚੁਗਣਾ (੯੬੦, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ)।

ਮਨਮੁੱਖ ਬਗਲਾ ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀ ਜਾਂ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਮੰਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰੇਗਾ : –

ਬਗੁ ਡਡਾ ਭਾਲਣ ਜਾਵੈ ॥ (੯੬੦, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ)।

ਮਨਮੁੱਖ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਬਗਲੇ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਬੇਸ਼ਕ ਮਨਮੁੱਖ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਗੁਰਮੁੱਖ ਵਰਗਾ ਹੀ ਲੱਗਦਾ ਹੋਏ, ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਸ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਹੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਜੇ ਕੋਈ ਬਗਲਾ ਕਿਤੇ ਹੰਸਾਂ ਦੀ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬੈਠੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਹੰਸ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ । ਉਸ ਦੀ ਬ੍ਰਿਤੀ, ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੰਸ ਨਹੀਂ ਬਣਨ ਦੇਣਗੀਆਂ । ਜਦੋਂ ਹੰਸ ਉਸ ਬਾਰੇ ਵੀਚਾਰ ਕਰਨਗੇ, ਤਾਂ ਇਸੇ ਨਤੀਜੇ ‘ਤੇ ਪੁੱਜਣਗੇ ਕਿ ਉਹ ਬਗਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ: –

ਹੰਸਾ ਵਿਚਿ ਬੈਠਾ ਬਗੁ ਨ ਬਣਈ ਨਿਤ ਬੈਠਾ ਮਛੀ ਨੋ ਤਾਰ ਲਾਵੈ ॥
ਜਾ ਹੰਸ ਸਭਾ ਵੀਚਾਰੁ ਕਰਿ ਦੇਖਨਿ ਤਾ ਬਗਾ ਨਾਲਿ ਜੋੜੁ ਕਦੇ ਨ ਆਵੈ ॥
(੯੬੦, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ)।

ਗੁਰਮੁੱਖ ਹੰਸਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਕੋਈ ਮਨਮੁੱਖ ਬਗਲਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਏ, ਪਰ ਗੁਰਮੁੱਖ ਹੰਸ ਉਸ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਜਾਣ ਹੀ ਲੈਣਗੇ । ਆਖ਼ਿਰ ਹੋਏਗਾ ਕੀ? ਹੰਸਾਂ ਦੀ ਸਭਾ ਬਗਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਛੇਕ ਦਏਗੀ ।

ਹੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਬਗਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣਿਆ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪੋਲ ਨਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਏ । ਇਸੇ ਡਰ ਕਾਰਣ ਬਗਲਾ ਉੱਥੋਂ ਉਡਾਰੀ ਮਾਰ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣੀ ਭਲਾਈ ਸਮਝਦਾ ਹੈ: –

ਉਡਰਿਆ ਵੇਚਾਰਾ ਬਗੁਲਾ ਮਤੁ ਹੋਵੈ ਮੰਞੁ ਲਖਾਵੈ ॥
(੯੬੦, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ)।

ਆਖ਼ਿਰ, ਬਗਲੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸਭਾ ਵੱਖਰੀ ਹੀ ਲਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਵੱਖਰੇ ਅਸਥਾਨ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਬਗਲਿਆਂ ਨੇ ਆਖ਼ਿਰ ਬਗਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜਾ ਬਹਿਣਾ ਹੈ । ਹੰਸਾਂ ਨੇ ਹੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਹਿਣਾ ਹੈ । ਕੂੜਿਆਰ ਕੂੜਿਆਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਲਣਗੇ ਤੇ ਸਚਿਆਰ ਆਪਣੇ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬਿਰਾਜਣਗੇ: –

ਕੂੜਿਆਰ ਕੂੜਿਆਰੀ ਜਾਇ ਰਲੇ ਸਚਿਆਰ ਸਿਖ ਬੈਠੇ ਸਤਿਗੁਰ ਪਾਸਿ ॥
(੩੧੪, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ)।

ਅਤੇ

ਸਚਿਆਰ ਸਿਖ ਬਹਿ ਸਤਿਗੁਰ ਪਾਸਿ ਘਾਲਨਿ ਕੂੜਿਆਰ ਨ ਲਭਨੀ ਕਿਤੈ ਥਾਇ ਭਾਲੇ ॥
(੩੦੫, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ)।

ਜੋ ਸਚਿਆਰ ਹੰਸ ਹੈ, ਉਹ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗਾ ਤੇ ਜੋ ਕੂੜਿਆਰ ਬਗਲਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨੁਕਸ ਲੱਭੇਗਾ । ਨਿੰਦਕ ਬਗਲੇ ਦੀ ਆਦਤ ਹੈ ਨੁਕਸ ਕੱਢਣ ਦੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ : –

ਜਉ ਦੇਖੈ ਛਿਦ੍ਰੁ ਤਉ ਨਿੰਦਕੁ ਉਮਾਹੈ ਭਲੋ ਦੇਖਿ ਦੁਖ ਭਰੀਐ ॥
(੮੨੩, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ) ।

ਹੰਸ ਬ੍ਰਿਤੀ ਵਾਲੇ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸੱਜਣ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੱਜਣਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਤ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲੈਣਗੇ । ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਿਧਾ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਣਗੇ : –

ਹੋਇ ਇਕਤ੍ਰ ਮਿਲਹੁ ਮੇਰੇ ਭਾਈ ਦੁਬਿਧਾ ਦੂਰਿ ਕਰਹੁ ਲਿਵ ਲਾਇ ॥
ਹਰਿ ਨਾਮੈ ਕੇ ਹੋਵਹੁ ਜੋੜੀ ਗੁਰਮੁਖਿ ਬੈਸਹੁ ਸਫਾ ਵਿਛਾਇ ॥੧॥
(੧੧੮੫, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ)।

ਬਗਲਾ ਮਨਮੁੱਖ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਫੁੱਟ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਵੱਖਰੀ ਸੰਗਤ ਬਣਾ ਲੈਣ ਲਈ ਉਤਾਵਲਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਹ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬਾਨ ਜਾਂ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹੱਟਦਾ । ਉਸ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੰਗਤ ਆਪਣਾ ਦਾਨ ਜਾਂ ਦਸਵੰਧ ਉਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ਦਏ ।

ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਮੁੱਖ ਹੰਸ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮਨਮੁੱਖ ਬਗਲਾ ਤੋੜਦਾ ਹੈ ।

ਹੰਸ ਤੇ ਬਗਲੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅੰਤਰ ਹੈ, ਇਹ ਅਸੀਂ ਉਪਰਲੀ ਵੀਚਾਰ ਤੋਂ ਜਾਣ ਲਿਆ ਹੈ । ਇੱਕ ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਬਗਲੇ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆ ਸਕਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ । ਪ੍ਰੰਤੂ, ਗੁਰੂ-ਪ੍ਰਮੇਸ਼ਵਰ ਦੀ ਲੀਲਾ ਜਾਣੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਗੁਰੂ-ਪ੍ਰਮੇਸ਼ਵਰ ਚਾਹੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਕਾਂ ਬੜਬੋਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਹੰਸ ਗੁਰਮੁੱਖ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਬਗਲੇ ਪਾਖੰਡੀ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੀ ਕੀ ਹੈ: –

ਕਿਆ ਹੰਸੁ ਕਿਆ ਬਗੁਲਾ ਜਾ ਕਉ ਨਦਰਿ ਧਰੇ ॥
ਜੇ ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ ਨਾਨਕਾ ਕਾਗਹੁ ਹੰਸੁ ਕਰੇ ॥੧੨੪॥
(੯੧, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ)

(ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ’)

ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇੱਕ ਟੀਚਾ ਮਿੱਥ ਲੈਣਾ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਟੀਚੇ ਨੂੰ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਦੀ ਜੀਅ-ਤੋੜ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਕਿ ਕੁੱਝ ਕੀਤਾ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ । ਇਹ ਸਥਿੱਤੀ ਦੁੱਖਦਾਇਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇੰਨੀ ਦੁੱਖਦਾਇਕ ਕਿ ਹੱਸਦੇ-ਵੱਸਦੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਘੋਰ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੇ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਧੱਕ ਸੁੱਟਦੀ ਹੈ ।

ਆਪਣੇ ਖ਼ਾਬਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁੱਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਾਬਾਂ ਨੂੰ ਮਰਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯੁੱਧ ਹੈ, ਇੱਕ ਮਹਾਂ-ਯੁੱਧ । ਮਹਾਂ-ਯੁੱਧ ਵੀ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਰਗਾ । ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਮਹਾਂ-ਯੁੱਧ ਲੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਗੱਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਲੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹਰ ਕੋਈ ਅੱਡਰੀ-ਅੱਡਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕੋਈ ਦੁਰਯੋਧਨ ਬਣਿਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਕੋਈ ਅਰਜੁਨ । ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਪੈਰ-ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਰਗਾ ਭਿਅੰਕਰ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਮਹਿਜ਼ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਦੋ ਵੱਡੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦਾ ਵੀ ਇਹ ਹੀ ਹਾਲ ਹੈ । ਤੁਹਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਧਿਰ ਦੇ ਨਾਲ ਖੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤੇ ਕਿਸੇ ਧਿਰ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਡੱਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋ । ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਦੁਰਯੋਧਨ ਹੋ, ਜਾਂ ਅਰਜੁਨ ਹੋ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਤੁਹਾਡੀ ਧਿਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਧਿਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਆਪ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋ ।

ਕਿਸੇ ਧਿਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਕੇ ਯੁੱਧ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਧਿਰ ਦਾ ਆਗੂ ਬਣ ਕੇ ਯੁੱਧ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਲੜੇ । ਅਨੇਕ ਮਰਦ ਬਹਾਦੁਰਾਂ ਵਾਂਗ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਇਤਿਹਾਸ ਨੇ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖੇ । ਇੰਨੇ ਨਾਮ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਬਸ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹੀ ਹੁਣ ਪਤਾ ਹਨ, ਜੋ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ । ਇਹ ਉਹ ਲੋਕ ਸਨ, ਜੋ ਉਸ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਹ ਉਹ ਲੋਕ ਸਨ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਧਿਰ ਦੇ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸੇ ਸਨ । ਇਹ ਉਹ ਲੋਕ ਸਨ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਧਿਰ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ । ਬਸ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੀ ਨਾਮ ਸਾਡੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ ਹਨ । ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਧਿਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਕੇ ਯੁੱਧ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਧਿਰ ਦਾ ਆਗੂ ਬਣ ਕੇ ਯੁੱਧ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕੀ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦਾ ਯੁੱਧ ਲੜਨ ਲਈ ਬਿਲਕੁਲ ਇੱਕਲੇ ਹੀ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਨਿਤਰ ਆਏ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕੀ, ਜੋ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੱਡੀ ਧਿਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਾ ਬਣੇ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕੀ, ਜੋ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਡੱਟੀ ਖੜੀ ਕਿਸੇ ਵੱਡੀ ਸ਼ਕਤੀ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਯੁੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਨਿਤਰ ਪਏ?

ਸਥਿੱਤੀ ਉਦੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਇਕੱਲਾ ਸੂਰਮਾ ਮਾਰਨਾ ਤਾਂ ਕੌਰਵਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਕੌਰਵਾਂ ਦਾ ਹੀ ਰੱਥਵਾਨ ਵੀ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵਰਗੇ ਨੀਤੀਵਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਅਧੀਨ ਪੰਜ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਯੋਧੇ ਆਏ, ਤਾਂ ਵੀ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦਾ ਭਿਅੰਕਰ ਯੁੱਧ ਜਿੱਤਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ । ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਕੀ, ਜੋ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਕੌਰਵ ਸੈਨਾ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਯੁੱਧ ਕਰਨ ਨਿਕਲ ਪਿਆ ਹੋਵੇ? ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਕੌਰਵਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਭਿਅੰਕਰ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਕੱਲਾ ਨਿਤਰਿਆ ਸੂਰਬੀਰ ਕਈ ਵਾਰ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਦੁਬਿਧਾ ਤਾਂ ਅਰਜੁਨ ਨੂੰ ਵੀ ਹੋ ਹੀ ਗਈ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵਰਗਾ ਉਪਦੇਸ਼ਕ ਉਸ ਦਾ ਰੱਥਵਾਨ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਭਰਾ ਮੰਨੇ-ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਯੋਧੇ ਸਨ । ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਅਰਜੁਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਤਾਂ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । ਫਿਰ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੀ ਕੀ, ਜੋ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਇਕੱਲਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਘੇਰ ਲਏ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ।

ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਨੇ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ ‘ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੀਹ ਕਰਦਾ ਹਾਂ’ । ਮੈਂਨੂੰ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਹੈ ।

ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਨੇ ਖ਼ੂਬ ਲਿੱਖਿਆ ਹੈ: –

ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮਹਾਂ ਭਾਰਤ ਦਾ
ਆਪ ਇਕੱਲਾ ਯੁੱਧ ਲੜਦਾ ਹਾਂ

ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦਾ ਯੁੱਧ ਇਕੱਲਾ ਲੜਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਹੀ ਵੱਖਰਾ ਹੈ । ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਣ, ਉਹ ਹੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਕੋਈ ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਜੇ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਕੌਰਵ ਸੈਨਾ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਨਿਤਰ ਪਏ, ਤਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੋ ਜਾਣੀ ਸੰਭਵ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਖ਼ਾਬਾਂ ਦਾ ਮਰ ਜਾਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ।

ਇੱਕ-ਇਕੱਲੇ ਯੋਧੇ ਦੇ ਖ਼ਾਬਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ‘ਅਭਿਮੰਨਿਊ’ ਨਾਲ ਉਪਮਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਅਭਿਮੰਨਿਊ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲੜਨ ਵਾਲਾ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਇੱਕ ਯੋਧਾ ਸੀ, ਜੋ ਪਾਂਡਵ ਅਰਜੁਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਭਾਣਜਾ ਸੀ । ਕੌਰਵ ਸੈਨਾ ਵੱਲੋਂ ਵਿਉਂਤੇ ਗਏ ਚੱਕਰਵਿਊਹ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀਰਗਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਇੱਕ-ਇਕੱਲੇ ਯੋਧੇ ਦੇ ਖ਼ਾਬਾਂ ਨੂੰ, ਉਸਦੇ ਮਿੱਥੇ ਹੋਏ ਟੀਚੇ ਨੂੰ ‘ਅਭਿਮੰਨਿਊ’ ਆਖਦਾ ਹੈ । ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਉਹ ਚੱਕਰਵਿਊਹ ਦੀ ਉਪਮਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਜੈਦਰਥ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਰਾਜਾ ਜੈਦਰਥ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਪਾਂਡਵਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੌਰਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੜਿਆ ਸੀ । ਇਹ ਜੈਦਰਥ ਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਅਭਿਮੰਨਿਊ ਨੂੰ ਆਚਾਰੀਆ ਦ੍ਰੋਣ ਵੱਲੋਂ ਰਚੇ ਗਏ ਚੱਕਰਵਿਊਹ ਵਿੱਚ ਫਸਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸਫਲ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ।

ਖ਼ਾਬਾਂ ਦਾ ਇਹ ਅਭਿਮੰਨਿਊ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਚੱਕਰਵਿਊਹ ਵਿੱਚ ਐਸਾ ਘਿਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਕਤ ਦਾ ਜੈਦਰਥ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਖ਼ਾਬਾਂ ਦਾ ਇਹ ਅਭਿਮੰਨਿਊ ਜਦੋਂ ਮਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੈਦਰਥ ਉਸ ਦੀ ਲੋਥ ਨੂੰ ਠੋਕਰ ਮਾਰਦਾ ਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਅਭਿਮੰਨਿਊ ਦੀ ਮੌਤ

ਆਪਣੇ ਖ਼ਾਬਾਂ ਨੂੰ ਮਰਿਆ ਹੋਇਆ ਦੇਖ ਕੇ ਕੌਣ ਦੁੱਖੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ? ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਾਬਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵੀ ਇਨਸਾਨ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਅਭਿਮੰਨਿਊ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਰਜੁਨ ਦਾ ਇੱਕ ਖ਼ਾਬ ਹੀ ਤਾਂ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਕੌਰਵ ਸੈਨਾ ਨੇ ਚੱਕਰਵਿਊਹ ਵਿੱਚ ਘਿਰੇ ਅਭਿਮੰਨਿਊ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਅਰਜੁਨ ਨੇ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦਾ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਜੈਦਰਥ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਕਰ ਦਏਗਾ ਜਾਂ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲਏਗਾ ।

ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਲਿੱਖਦਾ ਹੈ: –

ਕਿਸਮਤ ਵਾਲੇ ਵਿਊਹ-ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ
ਆਪਣੇ ਖ਼ਾਬਾਂ ਦਾ ਅਭਿਮੰਨਿਊ
ਜੈਦਰਥ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ
ਵੇਖ ਕੇ ਮਰਿਆ
ਨਿੱਤ ਸੜਦਾ ਹਾਂ
ਤੇ ਪ੍ਰਤਿੱਗਿਆ ਨਿੱਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ
ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੀਕਣ
ਸਾਰੇ ਕੌਰਵ ਮਾਰ ਦਿਆਂਗਾ
ਜਾਂ ਮਰ ਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਕਰਦਾ ਹਾਂ

ਜੈਦਰਥ ਦੀ ਮੌਤ

ਅਰਜੁਨ ਨੇ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਣ ਪੂਰਾ ਕਰ ਵਿਖਾਇਆ ਸੀ । ਹਰ ਕੋਈ ਅਰਜੁਨ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਣ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਨੇ ਉਸ ਨਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰਣ ਪੂਰਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਣ ਕਾਰਣ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ : –

ਪਰ ਨਾ ਮਾਰਾਂ, ਨਾ ਮਰਦਾ ਹਾਂ
ਆਪਣੇ ਪਾਲੇ ਵਿੱਚ ਠਰਦਾ ਹਾਂ
ਤੇ ਬੱਸ ਏਸ ਨਮੋਸ਼ੀ ਵਿਚ ਹੀ
ਕੌਰਵਾਂ ਦਾ ਰੱਥ ਹਿੱਕਦੇ ਹਿੱਕਦੇ
ਜ਼ਿੱਲਤ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪਿਸਦੇ ਪਿਸਦੇ
ਰਾਤ ਦੇ ਕਾਲੇ ਤੰਬੂਆਂ ਅੰਦਰ
ਹਾਰ ਹੁੱਟ ਕੇ ਆ ਵੜਦਾ ਹਾਂ
ਨੀਂਦ ਦਾ ਇਕ ਸੱਪ ਪਾਲ ਕੇ
ਆਪਣੀ ਜੀਭੇ ਆਪ ਲੜਾ ਕੇ
ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਜਾ ਫੜਦਾ ਹਾਂ

ਧਰਮ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਹਸਤੀ ਹੈ ਤੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਸੰਪਰਦਾਇਕਤਾ ਇੱਕ ਅੱਡਰੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਹੈ । ਸੰਸਥਾਗਤ ਸੰਪਰਦਾਇਕਤਾ ਦੇ ਕੌਰਵਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਅਤੇ ਸੱਚੇ ‘ਧਰਮ’ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਲੜਨ ਲਈ ਇਕੱਲਾ ਨਿਤਰਨਾ ਕੋਈ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਖੇਡ ਨਹੀਂ । ਸੰਸਥਾਗਤ ਸੰਪਰਦਾਇਕਤਾ ਦੇ ਕੌਰਵਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ‘ਧਰਮ’ ਦਾ ਝੰਡਾ ਲੈ ਕੇ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਮਹਾਂਯੋਧੇ ਦਾ ਨਾਮ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਹੈ । ਫਿਰ ਇਹ ਯੋਧੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਐਸੇ ਕਿ ਕੌਰਵਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇਕੱਲੇ ਨਿਤਰੇ ਵੀ, ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਾ ਆਏ ਤੇ ਫਿਰ ਜਿੱਤ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ।

ਪਰ, ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵਰਗਾ ਬਣ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ।

ਸੰਸਥਾਗਤ ਸੰਪਰਦਾਇਕਤਾ ਦੀ ਕੌਰਵ ਸੈਨਾ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਯੁੱਧਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਤਾਂ ਗਿਆ ਹਾਂ, ਪਰ ਦੁਰਯੋਧਨਾਂ, ਦੁਸ਼ਾਸਨਾਂ, ਤੇ ਜੈਦਰਥਾਂ ਦੀ ਇਸ ਭਿਅੰਕਰ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੇਰਾ ਯੁੱਧ ਮਹਿਜ਼ ਪ੍ਰਤੀਕਮਈ ਹੀ ਹੈ । ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ ਉਦੋਂ, ਜਦੋਂ ਭੀਸ਼ਮ ਪਿਤਾਮਾ ਤੇ ਆਚਾਰੀਆ ਦ੍ਰੌਣ ਵੀ ਕੌਰਵ ਸੈਨਾ ਦੀ ਹੀ ਹਮਾਇਤ ਵਿੱਚ ਖੜੇ ਹੋਏ ਹੋਣ ।

ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਤੀਕਮਈ ਯੁੱਧ ਦਾ ਭਾਵ ਸਿਰਫ਼ ਇੰਨਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹ ਯੁੱਧ ਜਿੱਤ ਜਾਵਾਂਗਾ । ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਵਕਤ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਇਹ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ‘ਸੰਸਥਾਗਤ ਸੰਪਰਦਾਇਕਤਾ’ ਦੀ ਕੌਰਵ ਸੈਨਾ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਖੜਾ ਸੀ ਤੇ ‘ਧਰਮ’ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸੀ ।

ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਯੁੱਧਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਮੈਂਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਨਮੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਘੇਰਦੀ । ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਬੇਇੱਜ਼ਤ ਹੋਇਆ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।

ਮੈਂ ਇਸ ਮਹਾਂਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ‘ਧਰਮ’ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਤੇ ‘ਸੰਸਥਾਗਤ ਸੰਪਰਦਾਇਕਤਾ’ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹਾਂ । ਹਾਂ, ਕਦੇ-ਕਦੇ ਮੈਂ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਪਰਛਾਵੇਂ ਪਕੜ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਹੀ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ: –

ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੀਹ ਕਰਦਾ ਹਾਂ
ਆਪਣੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਫੜਦਾ ਹਾਂ
ਆਪਣੀ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਹੀ ਸੜਦਾ ਹਾਂ

ਪੂਰੀ ਕਵਿਤਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ: –

ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੀਹ ਕਰਦਾ ਹਾਂ
(ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ)

ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੀਹ ਕਰਦਾ ਹਾਂ
ਆਪਣੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਫੜਦਾ ਹਾਂ
ਆਪਣੀ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਹੀ ਸੜਦਾ ਹਾਂ

ਹਰ ਦਿਹੁੰ ਦੇ ਦੁਰਯੋਧਨ ਅੱਗੇ
ਬੇਚੈਨੀ ਦੀ ਚੌਪੜ ਧਰ ਕੇ
ਮਾਯੂਸੀ ਨੂੰ ਦਾਅ ‘ਤੇ ਲਾ ਕੇ
ਸ਼ਰਮਾਂ ਦੀ ਦਰੋਪਦ ਹਰਦਾ ਹਾਂ
ਤੇ ਮੈਂ ਪਾਂਡਵ ਏਸ ਸਦੀ ਦਾ
ਆਪਣਾ ਆਪ ਦੁਸ਼ਾਸਨ ਬਣ ਕੇ
ਆਪਣਾ ਚੀਰ-ਹਰਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ
ਵੇਖ ਨਗਨ ਆਪਣੀ ਕਾਇਆ ਨੂੰ
ਆਪੇ ਤੋਂ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ
ਨੰਗੇ ਹੋਣੋਂ ਬਹੁੰ ਡਰਦਾ ਹਾਂ
ਝੂਠ ਕਪਟ ਦੇ ਕੱਜਣ ਤਾਈਂ
ਲੱਖ ਉਸ ‘ਤੇ ਪਰਦੇ ਕਰਦਾ ਹਾਂ
ਦਿਨ ਭਰ ਭਟਕਣ ਦੇ ਜੰਗਲ ਵਿਚ
ਪੀਲੇ ਜਿਸਮਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲ ਸੁੰਘਦਾ
ਸ਼ੋਹਰਤ ਦੇ ਸਰਵਰ ‘ਤੇ ਘੁੰਮਦਾ
ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਦੇ ਘੁੱਟ ਭਰਦਾ ਹਾਂ
ਯਾਰਾਂ ਦੇ ਸੁਣ ਬੋਲ ਕੁਸੈਲੇ
ਫਿਟਕਾਰਾਂ ਸੰਗ ਹੋਏ ਮੈਲੇ
ਬੁਝੇ ਦਿਲ ‘ਤੇ ਨਿੱਤ ਜਰਦਾ ਹਾਂ
ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮਹਾਂ ਭਾਰਤ ਦਾ
ਆਪ ਇਕੱਲਾ ਯੁੱਧ ਲੜਦਾ ਹਾਂ
ਕਿਸਮਤ ਵਾਲੇ ਵਿਊਹ-ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ
ਆਪਣੇ ਖ਼ਾਬਾਂ ਦਾ ਅਭਿਮੰਨਿਊ
ਜੈਦਰਥ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ
ਵੇਖ ਕੇ ਮਰਿਆ
ਨਿੱਤ ਸੜਦਾ ਹਾਂ
ਤੇ ਪ੍ਰਤਿੱਗਿਆ ਨਿੱਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ
ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੀਕਣ
ਸਾਰੇ ਕੌਰਵ ਮਾਰ ਦਿਆਂਗਾ
ਜਾਂ ਮਰ ਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਕਰਦਾ ਹਾਂ
ਪਰ ਨਾ ਮਾਰਾਂ, ਨਾ ਮਰਦਾ ਹਾਂ
ਆਪਣੇ ਪਾਲੇ ਵਿੱਚ ਠਰਦਾ ਹਾਂ
ਤੇ ਬੱਸ ਏਸ ਨਮੋਸ਼ੀ ਵਿਚ ਹੀ
ਕੌਰਵਾਂ ਦਾ ਰੱਥ ਹਿੱਕਦੇ ਹਿੱਕਦੇ
ਜ਼ਿੱਲਤ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪਿਸਦੇ ਪਿਸਦੇ
ਰਾਤ ਦੇ ਕਾਲੇ ਤੰਬੂਆਂ ਅੰਦਰ
ਹਾਰ ਹੁੱਟ ਕੇ ਆ ਵੜਦਾ ਹਾਂ
ਨੀਂਦ ਦਾ ਇਕ ਸੱਪ ਪਾਲ ਕੇ
ਆਪਣੀ ਜੀਭੇ ਆਪ ਲੜਾ ਕੇ
ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਜਾ ਫੜਦਾ ਹਾਂ
ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੀਹ ਕਰਦਾ ਹਾਂ
ਆਪਣੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਫੜਦਾ ਹਾਂ
ਆਪਣਾ ਆਪ ਦੁਸ਼ਾਸਨ ਬਣ ਕੇ
ਆਪਣਾ ਚੀਰ-ਹਰਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ

(ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ’)

ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਇਹ ਲੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਕਦੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਗੇ ਵੀ ਕਿ ਨਹੀਂ? ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ, ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਲਿੱਖ ਹੀ ਲਵਾਂ । ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਪੜ੍ਹ ਹੀ ਲਵੇ । ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਪੜ੍ਹੇ ਨਾ ਵੀ, ਤਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਦਿਲ ਹੀ ਹਲਕਾ ਹੋ ਜਾਏ ।

ਵੈਸੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੱਜਣਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਲਿੱਖਿਆ ਹੈ । ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਆਪਣੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ‘ਤੇ ਛਾਪ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ‘ਜੋ ਤੁਰੇ ਸੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ‘ ਜਾਂ ‘ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਕਹੂੰ ਮੇਰੇ ਸਾਥ ਚਲ‘ ।

ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਰਗ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹੈ । ਉਹ ਪ੍ਰੇਮ-ਭਗਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਵੀ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ।

ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਲਿੱਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਧਰਮ, ਦੇਸ਼ ਤੇ ਕੌਮ ਲਈ ਕੁੱਝ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀਚਾਰ ਕਰਦੇ ਸਾਂ, ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਖ਼ਾਸ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਸਨ । ਮੁੱਖ ਯੋਜਨਾ ਤਾਂ ਇਹ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਤੇ ਵਿਦਵਤਾ ਭਰਪੂਰ ਲਿਖਤਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ, ਤਾਂ ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਵੀ ਉਸ ਤੋਂ ਲਾਭ ਉਠਾ ਸਕਣ । ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵੀ ਸੀ । ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਇਹ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਵਲ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਬਲਕਿ ਗ਼ੈਰ-ਸਿੱਖ ਜਨਤਾ ਤਕ ਵੀ ਗੁਰਮਤਿ ਅਤੇ ਗੁਰੂ-ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਹੁੰਚਾਈ ਜਾਵੇ ।

ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਲਿੱਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਤੋਂ ਸੁਣਦਾ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਦੋਂ ਗ਼ੈਰ-ਸਿੱਖ ਲੋਕ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਗ਼ੈਰ-ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੂ ਸੱਜਣ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਮਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਆਖ਼ਿਰ ਐਸਾ ਕਿਉਂ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਘੱਟ ਗਿਆ? ਬਸ ਵੈਸੇ ਹੀ, ਇਹ ਇੱਛਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਵਧੇ । ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਕਿ ਕੁੱਝ ਐਸਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਗ਼ੈਰ-ਸਿੱਖ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋ ਸਕੇ ।

ਉਹ ਮੇਰੇ ਸਾਥੀ, ਜੋ ਮੇਰੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੋਣ ਦੇ ਵਾਅਦੇ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਆਪਣੇ ਘਰੋਗੀ ਹਾਲਤਾਂ ਕਰਕੇ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰ ਕੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਗਏ । ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ, ਬਸ ਇੰਨਾ-ਕੁ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮੁਹੱਬਤ ਨਾਲੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਕੁੱਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਕਤਵਰ ਨਿਕਲੀ ।

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੇਰੀ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸੁੱਖ ਨਾਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਚੱਲੀ । ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜੀਅ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰ ਕੇ ਮੈਂਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ-ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਵਿਛੋੜਾ ਦਿੰਦੇ ਚਲੇ ਗਏ । ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਮ ਦੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਨਾ ਰਹੀ । ਇੱਕ ਯਤੀਮ ਬਣ ਕੇ ਜੀਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ । ਇਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ । ਅਜਿਹੀ ਮਨੋ-ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੈਂ ਇਹ ਲਿੱਖਿਆ ਸੀ: –

ਦੂਰ ਗਗਨ ਉਜਿਆਰਾ ਹੋਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਮਾਤ-ਪਿਤਾ ਦਾ ਡੇਰਾ ।
ਸੱਪਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਮੈਂ ਵੱਸਦਾ, ਜਿੱਥੇ ਘੋਰ ਹਨੇਰਾ ।
ਬੱਸ ਰੱਬਾ ! ਹੋਰ ਸਾਹ ਨਾ ਦੇਵੀਂ, ਜੀਣ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਨਾ ਕਰਦਾ,
ਦੂਰ ਗਗਨ ਮੇਰੇ ਸੱਜਣ ਵੱਸਦੇ, ਮੇਰਾ ਉੱਥੇ ਲਾ ਦੇ ਡੇਰਾ । (‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ’)

ਪਰ, ਜਦੋਂ-ਜਦੋਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਝਾਤੀ ਮਾਰੀ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਦੀਵਾ ਉਵੇਂ ਦਾ ਉਵੇਂ ਹੀ ਜੱਗਦਾ ਦਿੱਸਿਆ । ਪਾਰਿਵਾਰਿਕ ਜੀਆਂ ਦੇ ਸਦੀਵੀ ਵਿੱਛੋੜਿਆਂ ਦਾ ਦਰਦ ਹੁਣ ਵੀ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ, ਕਦੇ-ਕਦੇ ਇਹ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਰਦ ਤੋਂ ਹੁਣ ਕੁੱਝ ਉੱਭਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਮੈਂ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਸੁਨੇਹੇ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਸਾਥੀ ਬਣੇ ਸੱਜਣਾਂ ਦੇ ਵਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਜੇ ਮੈਂ ‘ਜ਼ਫ਼ਾ’ ਆਖਾਂ, ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ‘ਜ਼ਫ਼ਾ’ ਦੇ ਦਰਦ ਤੋਂ ਵੀ ਮੈਂ ਉੱਭਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਪਾਰਿਵਾਰਿਕ ਜੀਆਂ ਦੇ ਸਦੀਵੀ ਵਿਛੋੜੇ ਦਾ ਗ਼ਮ ਵੀ ਹੁਣ ਕੁੱਝ-ਕੁੱਝ ਭੁੱਲਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੱਜਣਾਂ ਦੀ ਜ਼ਫ਼ਾ ਵੀ ਹੁਣ ਕੁੱਝ-ਕੁੱਝ ਭੁੱਲਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਹਾਂ, ਬਸ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੀ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਕੀ ਮੰਗਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਮੈਂਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੀ ।

ਸੱਜਣੋਂ, ਪਿਆਰਿਉ: –

ਅਪਨਾ ਗ਼ਮ ਭੂਲ ਗਏ, ਤੇਰੀ ਜ਼ਫ਼ਾ ਭੂਲ ਗਏ ।
ਹਮ ਤੋ ਹਰ ਬਾਤ ਮੁਹੱਬਤ ਕੇ ਸਿਵਾ ਭੂਲ ਗਏ । (ਫ਼ਾਰੂਖ਼ ਕੈਸਰ)

(ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ’)

ਫ਼ੇਸਬੁਕ ਉੱਤੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਈ ਸਿੱਖ ਗਰੁੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੀ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵਾਚਣ ਮਗਰੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਗਰੁੱਪ ਕੋਈ ਵੀ ਡੂੰਘੀ ਵੀਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ । ਕਈ ਗਰੁੱਪ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਹਉਮੈਂ ਨੂੰ ਪੱਠੇ ਪਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ । ਕਈ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਅਧੀਨ ਹੀ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਗਰੁੱਪ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਮੈਂ ਇੱਕੋ ਹੀ ਪੋਸਟ ਕਈ ਸਿੱਖ ਗਰੁੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੋਈ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ । ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਉਹੀ ਲੋਕ ਚਰਚਾ ਸਿਰਫ਼ ਤਾਂ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੰਮ-ਧੰਧਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਹਲੇ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੈਠੇ-ਬਿਠਾਏ ਕੋਈ ਪੈਨਸ਼ਨ ਆਦਿ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ । ਬਲਕਿ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਹਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥ ਨਾ ਹੋਵੇ ।

ਮੈਂਨੂੰ ਇਹ ਆਖਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਝਿਜਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਗਰੁੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਿਅਕਤੀ ਅਜਿਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਸਮਝ ਨਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਗੁਰਮਤਿ-ਵਿਰੋਧੀ ਵੀਚਾਰ ਕਿਸੇ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ ਪੋਸਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਸੇ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੋਈ ਗ਼ੈਰ-ਸਿੱਖ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਉਸ ਗੁਰਮਤਿ-ਵਿਰੋਧੀ ਵੀਚਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਅਸਲੀ ਗੁਰਮਤਿ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਸੰਬੰਧਿਤ ਐਡਮਿਨ ਇਹ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥ ਜਾਪਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਕੀ ਹੈ ।

ਵੀਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਭੱਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਰਤਣਾ ਜਾਂ ਨਿਜੀ ਹਮਲੇ ਕਰਨਾ ਕੁੱਝ ਗਰੁੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ । ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਫ਼ੇਸਬੁਕ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਭੱਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਰਤ-ਵਰਤ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਵੱਡੀ ਗ਼ਲਤਫ਼ਹਿਮੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ।

ਮੇਰਾ ਸੁਝਾਅ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਏ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਫ਼ੇਸਬੁਕ ਗਰੁੱਪਾਂ ਦੇ ਐਡਮਿਨ ਲੱਗਭੱਗ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਵੀਚਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਗਰੁੱਪਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇੱਕ ਹੀ ਗਰੁੱਪ ਬਣਾ ਲਿਆ ਜਾਏ । ਇਸ ਨਾਲ ਸੁਹਿਰਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਸਹੂਲਤ ਵੀ ਹੋਏਗੀ ਤੇ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵੀ ਦ੍ਰਿੜ ਹੋਏਗੀ ।

ਭੱਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਰਤਣ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਖ਼ਤ ਨਿਯਮ ਬਣਾਏ ਜਾਣ । ਭੱਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਾਲੀ ਪੋਸਟ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਤਾੜਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਏ । ਦੁਬਾਰਾ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ।

ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਗਰੁੱਪ ਦਾ ਐਡਮਿਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਗੁਪਤ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ । ਕੀ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣਨ ਦਾ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕੌਣ ਵਿਅਕਤੀ ਗਰੁੱਪ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ?

ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਗਰੁੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਵੀ ਵਕਤ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਸਕਾਂ । ਇਹ ਹੀ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁੱਝ ਗਰੁੱਪਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੈਂ ਆਪ ਹੀ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ ਹਾਂ ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗਰੁੱਪਾਂ ਦੇ ਐਡਮਿਨ ਸਾਹਿਬਾਨ ਤੋਂ ਖਿਮਾ ਦਾ ਜਾਚਕ ਹਾਂ ।